De tekst waarop dit onderricht is gebaseerd, is geschreven door Chagme Rinpoche, een geleerd en ervaren lama uit de zeventiende eeuw.
“Wij zijn altijd bereid onze geest te laten overmannen door emotionele toestanden. Maar als het zover komt dat we het leed ervaren dat eruit voortkomt, zijn we minder enthousiast.”
Degenen die het Diamantweg Boeddhisme beoefenen, het geheime tantrische onderricht, hebben een oprechte verplichting dat ze emoties als gehechtheid, woede, onwetendheid, trots en jaloezie niet afwijzen. De reden hiervan is dat ze anders nooit in staat zullen zijn de intrinsieke wijsheid van deze emoties te ontdekken. Als we de vijf vergiften van de geest afzweren, zweren we tegelijkertijd de mogelijkheid af om de vijf wijsheden te realiseren, omdat ze nergens anders te vinden zijn dan in de emoties.
Daarom moeten we als we tantrische oefeningen doen, werken met de verschillende objecten die emoties oproepen om de corresponderende wijsheid te ervaren. De objecten die gehechtheid, woede et cetera opwekken, worden de middelen voor bevrijding van emotionele conflicten. In de praktijk betekent dit dat zodra één van de vijf vergiften in onze geest opduikt, we onmiddellijk naar de essentie ervan moeten kijken – totdat we begrijpen dat het feitelijk niet werkelijk bestaat.
Wat is emotie?
Het is belangrijk om duidelijk te zijn wat we met het woord ‘emotie’ bedoelen. In het dagelijks gebruik dient het om iets aan te geven dat eenvoudig te identificeren is: een duidelijk gevoel in de geest dat zowel een reactie als een drijfveer is. In het boeddhisme is emotie alleen meer dan dat. Het is een mentale staat die begint zodra de geest dualistisch functioneert, lang voordat de gemiddelde persoon zich ervan bewust van is.
Emotie is de gewoonte om houvast te zoeken. Dit zorgt er automatisch voor dat we ervaringen categoriseren gelijk aan de voorkeur van ons ego: aantrekkelijk (begeerte), onaantrekkelijk (woede) of neutraal (onwetendheid). Hoe meer we ons vastklampen, des te sterker zullen onze reacties zijn – tot het punt is bereikt waarop ze uiteindelijk ons bewustzijn binnendringen, en ze zich manifesteren als de bekende gevoelens die we gewoonlijk emoties noemen.
Bovengenoemde reacties worden ook wel de drie vergiften genoemd. Samen met de neiging onze eigen ervaringen te zien als de belangrijkste (trots), en de neiging vanuit onze eigen positie het waargenomen object te beoordelen (jaloezie), vormen ze de vijf vergiften. Het woord ‘gif’ wordt gebruikt omdat deze reacties onze geest vergiftigen en het ontwaken van zijn intrinsieke wijsheid belemmeren.
Bij het lezen van Chagme Rinpoche’s instructies, zoals hier weergegeven door Lama Gendun, moeten we dan ook proberen te begrijpen wat ieder woord voor de vijf emoties betekent. Doen we dat niet, dan kunnen we onmogelijk het belang van dit onderricht begrijpen.
Waarneming, emotie en wijsheid
Emoties verschijnen omdat onze verwarde geest de condities ervoor heeft gecreëerd. Ons basisbewustzijn, dat momenteel in een staat van onwetendheid verkeert, projecteert het idee van een wereld. Deze wordt ervaren door de vijf zintuigen, de vijf zintuiglijke organen en hun actieve relatie met uiterlijke objecten. Door onze ingesleten gewoonten projecteert de geest beelden die hij ervaart als losstaand van zichzelf. Deze worden vervolgens vormen, die dienen als objecten voor ons gezichtsvermogen, geluiden voor ons gehoor, enzovoort. De aanwezigheid van deze schijnbare onafhankelijke objecten veroorzaakt dat de geest verstoord raakt en dat emoties opkomen.
Als onze ogen bijvoorbeeld een vorm zien, houdt het daarmee niet op: we reageren onmiddellijk. Als we de vorm aangenaam vinden, voelen we ons ertoe aangetrokken. Als we de vorm als onaangenaam of afstotend ervaren, verwerpen we hem en willen we ervan weg. Hetzelfde geldt voor alle andere zintuiglijke informatie.
Het is moeilijk voor ons om onwetendheid als een emotie te zien. Als we er alleen goed over nadenken, weten we dat onwetendheid ons net zo kan beïnvloeden als begeerte of woede. Onwetendheid is niet iets neutraals zonder effecten of consequenties, het is een staat van de geest die ervoor zorgt dat we op een bepaalde manier handelen.
Onwetendheid is niet in staat zijn de dingen te zien zoals ze werkelijk zijn. Dat kan op bewust en op onbewust niveau plaatsvinden. Het kan betekenen dat niet in staat zijn te herkennen wat er aan de hand is, soms als positief wordt bestempeld ‘als onschuld’, maar het kan een gevoel van onverschilligheid zijn, of zelfs ‘niet willen weten’. Het kan variëren tussen algemene verwarring over wat er werkelijk aan de hand is, tot het vormen van starre en verkeerde denkbeelden. Er is ook een zeker element van gehechtheid. Onwetendheid kan zelfs comfortabel aanvoelen (‘zalige onwetendheid…’). Als we onszelf onder de loep nemen, vinden we deze houding vaak terug in ons gedrag. Vanuit boeddhistisch oogpunt is onwetendheid alles behalve gelukzalig en onschuldig. Het is zelfs de hoofdoorzaak van ons lijden en daarom stevig ingebed in de vijf vergiften.
Telkens als de zintuigen waarnemen zouden we rechtstreeks naar de ware essentie van wat er gebeurt moeten kijken. Geleidelijk zullen we gaan zien dat de objecten die we waarnemen eigenlijk niets anders zijn dan de geest in actie. Er is geen verschil tussen het object en de geest; het object is de geest en het is daarom niet nodig een kunstmatige tweedeling tussen subject en object in stand te houden. Als we naar de essentie van deze non-dualiteit kijken, de ware aard van zowel het object als de geest die het waarneemt, ontdekken we de essentie van de geest zelf.
Deze waarneming van de essentie van de geest vindt plaats als alle vorige gedachten opgehouden zijn en er nog geen volgende is verschenen. Dan is de geest in het spontane ‘nu’, in zijn eigen realiteit. Het is de geest die zijn eigen essentie waarneemt en dat noemt men ook wel oorspronkelijke wijsheid. De aanwezigheid hiervan lost automatisch alle emoties op. Het is net als wanneer je in een donkere ruimte een kaars aansteekt: zodra het licht verschijnt, verdwijnt de duisternis automatisch. Als we erin slagen zo te mediteren, zien we op het moment dat een emotie zich aandient haar wijsheid en daarmee valt het emotionele aspect weg. Dit staat ook bekend als de gelijktijdige verschijning en bevrijding van de emoties. Dan wordt elk van de vijf vergiften herkend als een van de vijf wijsheden.
Als we er niet in slagen het wijsheidsaspect waar te nemen van wat er in de geest gebeurt, vallen we weer terug in dualiteit. We volgen de gedachte, raken erdoor beïnvloed en reageren op het object met acceptatie of verwerping. Uiteindelijk wordt onze geest belaagd door verwarring en emoties, en het draait erop uit dat we het leed moeten ervaren dat daarop volgt.
De tekst vertelt dat we, als we de vijf vergiften afzweren, onmogelijk wijsheid kunnen vinden. De activiteit van de emoties is de activiteit van de geest. Elke manifesterende emotie is gewoon de geest in actie. Als we dus de emoties verwerpen, verwerpen we tegelijk ook de geest. Alleen door hun activiteit kunnen we de activiteit van de wijsheden vinden. Afwijzen van emotionele activiteit staat daarom gelijk aan afwijzing van wijsheidsactiviteit. Zo komen we dus nooit tot realisatie van de ultieme werkelijkheid van de geest.
Een waarschuwing
De vijf emoties afwijzen betekent een minder directe weg naar de verlichting nemen. Het is de weg die de Sravaka’s volgen. Het kijken in de ware aard van emoties, terwijl en wanneer ze opkomen, is dit geen gemakkelijke opgave. Als we onszelf toestaan gewoon naar de emoties kijken, verandert er niets. Als we ervan genieten, en de emoties opzettelijk kracht geven tot we ons er helemaal door vergiftigd voelen, gedragen we ons als een bezetene. Dan zullen we het karma van een demon verzamelen.
Het kan ook gebeuren dat we iemand worden die steeds trotser is op zijn vermogen om met de emoties om te gaan door hun ware aard te doorzien. Hoewel zijn begrip nog niet volledig is ontwikkeld, geeft hij de emoties meer macht. Hoe sterker ze worden, hoe groter zijn trots. En daarmee houdt het niet op. Hoewel hij niet vrij van emotionele verwarring is, zegt hij dat hij dat wel is. Vervolgens stelt hij zichzelf als voorbeeld aan anderen. Door grote trots gedreven is hij er voortdurend op uit zijn reputatie te verbeteren en erkenning en roem te verkrijgen voor zijn vermogen met de emoties te werken. Met steeds minder grip en steeds meer verwarring verzamelt hij steeds meer negatief karma.
Een boeddha voor iedere emotie
Slagen we er wel in de realiteit van elk van de vijf vergiften te zien zodra ze zich voordoen, dan herkennen we niets anders dan de vijf wijsheden. In het gif van haat en woede ontdekken we een spiegelende wijsheid die correspondeert met boeddha Diamantgeest (Dorje Sempa). Als we rechtstreeks naar de aard van trots kijken, zien we de wijsheid van gelijkheid en de boeddha Ratnasambhava. In de aard van begeerte ontdekken we onderscheidende wijsheid en de boeddha Grenzeloos Licht (Amitabha). Als we naar jaloezie kijken, zien we de alles voltooiende wijsheid en boeddha Amoghasiddhi. En kijken we naar onwetendheid, dan vinden we de wijsheid van de grenzeloze ruimte (Dharmadatu), de werkelijkheid zelf, en de boeddha Vairocana.
Deze boeddha’s corresponderen ook met de verschillende elementaire energieën in het lichaam, die weer verbonden zijn met een van de emoties. Het rechtstreeks doorzien van de emotie leidt niet alleen tot de verwerkelijking van een wijsheidsaspect, maar transformeert ook het corresponderende element in ons lichaam in een van de vijf boeddha’s.
Op ons pad zweren we de vijf emoties niet af, maar we kijken rechtstreeks naar hun essentie of realiteit, waardoor ze automatisch in de vijf wijsheden worden omgevormd; dan genereren we spontaan de geest van de vijf archetype boeddha’s. Dit type beoefening wordt gedaan door degenen die mediteren volgens de Mahamudra- of de Dzogchen-traditie.
Eén medicijn voor alle kwalen
Het rechtstreeks kijken naar de essentie of aard van een emotie is een methode die in alle gevallen toegepast kan worden, als één medicijn dat honderd kwalen kan genezen. Een bekwaam beoefenaar zal deze methode toepassen om de emoties af te vlakken zodra ze zich voordoen. Het is te vergelijken met het gooien van een vonkje in een droge hooiberg: het zet de berg onmiddellijk in lichterlaaie en legt hem vervolgens volledig in as. Hoe klein het eerste vonkje ook is, het is in staat elke hoeveelheid hooi te verbranden. Op vergelijkbare wijze kan één vonkje wijsheid alle verwarring wegbranden en alle emoties die ermee verbonden zijn, totdat er niets meer over is dan de ultieme realiteit van de geest.
Minder bekwame beoefenaars kunnen de methode als volgt gebruiken. Zo gauw een emotie tijdens meditatie in de geest opduikt, kijken ze er naar met een onbevooroordeelde blik. De emotie komt tot rust en laat haar grip op de persoon los. Men zegt dat dit is als het herkennen van de non-dualiteit van golven en water. Aan de oppervlakte van de oceaan zijn veel golven van continu veranderende vorm en omvang waar te nemen. Toch bestaan ze gewoon uit het water van de oceaan zelf. Er is geen enkel reëel verschil te maken tussen de golven en het water. Op dezelfde wijze zijn de vele vormen en variaties van emotie niets anders dan de geest zelf. Er is dus geen reden om de emotie af te wijzen of haar als iets anders te beschouwen dan de geest. De gemiddelde beoefenaar zal in staat zijn dit te begrijpen en door rechtstreeks te ervaren dat emoties simpelweg de geest zijn, zullen ze vanzelf tot rust komen.
De beoefenaar met gewone capaciteiten zal door zijn training in staat zijn de emoties op te merken zodra ze zich voordoen. Hij zal zich er niet door laten meeslepen, wat gewoonlijk wel gebeurt. Het is te vergelijken met een krankzinnige die plotseling bij zinnen komt; bevrijd van zijn gekte komt zijn gewone bewustzijn terug. Zodra een emotie zich voordoet, past hij de beoefening toe die hij juist acht in die situatie. Je bewust zijn van een emotie maakt, zelfs als je bewustzijn niet helder genoeg is om je er volledig van te bevrijden, dat je een startpositie hebt voor andere, meer toegankelijke benaderingen.
Uit het boek Change of Expression – Working with the Emotions (Ned.: Verandering van uitdrukking – werken met de emoties), gepubliceerd door Editions Dzambala.
